Józef Ignacy Kraszewski (ur.
28 lipca 1812 w Warszawie, zm. 19 marca 1887 w Genewie) – polski pisarz,
publicysta, wydawca, historyk, działacz społeczny i polityczny, autor z
największą liczbą wydanych książek i wierszy w historii literatury polskiej.
Pseudonimy literackie: Bogdan Bolesławita, Kaniowa, Dr Omega, Kleofas Fakund
Pasternak, JIK, B.B. i inne
Kraszewski urodził się w
Warszawie w ziemiańskiej rodzinie Jana i Zofii z Malskich. Rodzice mieszkali na
Grodzieńszczyźnie w swoim majątku Dołha koło Prużany. Rodzina pieczętowała się
herbem Jastrzębiec. Matka szukała w Warszawie schronienia w obawie przed wojną
francusko-rosyjską. Oboje rodzice pojawiali się w późniejszej twórczości
Kraszewskiego, jako wzorce postaci powieściowych. Ojciec, Jan Kraszewski (1788–1864),
chorąży powiatu prużańskiego, został przedstawiony w roli seniora rodziny w
Powieści bez tytułu (1855). Zofię Kraszewską (1791–1859) syn sportretował m.in.
w Pamiętnikach nieznajomego (1846). Józef Ignacy był najstarszy z pięciorga
rodzeństwa; najmłodszy brat Kajetan (1827–1896) także zajął się literaturą, był
autorem opowiadań i powieści.
Kraszewski wychowywał się w
Romanowie w powiecie włodawskim (obecnie powiat bialski), pod opieką babki
Zofii Malskiej i prababki Konstancji Nowomiejskiej. Wyniósł stamtąd pierwsze
zainteresowania kulturą i literaturą. W latach 1822–1826 kształcił się w szkole
wydziałowej w Białej Podlaskiej, zwanej wówczas Akademią Bialską, od 1826–1827
w szkole wojewódzkiej w Lublinie, wreszcie od 1827 do 1829 roku w gimnazjum w Świsłoczy,
gdzie zdał egzamin dojrzałości.
We wrześniu 1829 podjął studia na
Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Wileńskiego, wkrótce przeniósł się na
literaturę. Pod pseudonimem Kleofasa Fakunda Pasternaka ogłaszał pierwsze
utwory literackie drukowane w petersburskim "Bałamucie" (1830) i w
wileńskim "Noworoczniku Litewskim" (1831). Brał aktywny udział w
życiu studenckim, także w gronie spiskowców. 3 grudnia 1830 wraz z grupą
młodzieży został aresztowany. Pobyt w więzieniu (potem w szpitalu więziennym)
trwał do marca 1832; Kraszewski otrzymał nakaz osiedlenia się w Wilnie z
dozorem policyjnym, ale tylko do końca 1832 r. Od grożącej mu branki do wojska
na Kaukaz uratowało go wstawiennictwo ciotki (przełożonej wileńskich wizytek) u generał-gubernatora.
W późniejszych latach Kraszewski twierdził, że w początkowej fazie procesu był
nawet skazany na śmierć. Wyniósł z tego okresu stosunek do zbrojnej walki
powstańczej – odnosił się do niej ze zrozumieniem, ale i niechęcią, brakiem
wiary w powodzenie.
W okresie przymusowego pobytu w
Wilnie prowadził historyczne badania źródłowe, co po latach zaowocowało m.in.
czterotomową historią tego miasta, Wilno od początków jego do roku 1750,
spisywaną w latach 1840–1842, a także kilkoma powieściami. Zaangażował się w popularyzację
źródeł historycznych, inicjował wydawanie pamiętników i diariuszy. Z wielu
takich źródeł korzystał w swojej twórczości.
Niedługo potem osiadł w rodzinnej
wsi Dołha, gdzie u boku ojca nabierał doświadczenia w pracy gospodarskiej.
Wkrótce zawarł związek małżeński (10 czerwca 1838) z Zofią Woroniczówną,
bratanicą prymasa Jana Pawła Woronicza. W 1838 wraz z żoną osiedlił się na
Wołyniu. Początkowo był dzierżawcą wsi Omelno (powiat łucki), następnie w 1840
roku zakupił wieś Gródek koło Łucka. Tam, obok codziennych zajęć gospodarskich,
musiał zmierzyć się z procesem o zatajone zadłużenie ciążące na wiosce. Odbył w
tym okresie kilka podróży, m.in. do Kijowa i Odessy, które zaowocowały
Wspomnieniami Odessy, Jedyssanu i Budżaku (1845–1846). W 1846 gościł w
Warszawie, rok później na leczeniu w Druskienikach. W 1848 Kraszewski
sprzedał Gródek i przeniósł się do kolejnego nabytku – wsi Hubin (położonej
również w powiecie łuckim). Stąd, zrażony niepowodzeniami gospodarskimi, a
zarazem przymuszony koniecznością kształcenia czwórki dzieci (Konstancja, ur.
1839; Jan, ur. 1841; Franciszek, ur. 1843; Augusta, ur. 1849), przeniósł się w 1853
do Żytomierza, gdzie mieszkał do 1860, pracując jako kurator szkolny.
W Żytomierzu, będącym w tym
okresie 40-tysięcznym miastem, ośrodkiem życia społecznego i towarzyskiego
polskiej szlachty oraz siedzibą carskich władz gubernialnych, Kraszewski pełnił
szereg funkcji i godności. Był m.in. kuratorem szkół polskich (o ograniczonych
kompetencjach), dyrektorem Teatru Żytomierskiego (od 1856), dyrektorem Klubu
Szlacheckiego, prezesem Towarzystwa Dobroczynności. Cieszył się jednocześnie
rosnącą sławą jako pisarz. Mimo pełnionych godności szlacheckich Kraszewski
dostrzegał problemy społeczne i występował przeciwko systemowi
pańszczyźnianemu, ogłosił m.in. memoriał popierający projekt nadania ziemi
chłopom, przedstawiony na zjeździe gubernialnym szlachty w Żytomierzu na
początku 1858. Wkrótce, po odbyciu w 1858 półrocznej podróży po Europie, nabrał
także sympatii do idei demokratycznych i gospodarczych zachodniej Europy.
Równocześnie nie zaniedbuje
działalności literackiej i wydawniczej, między innymi w latach 1841–1851
redaguje wileńskie "Atheneum", od roku 1837 jest współpracownikiem
"Tygodnika Petersburskiego", od roku 1851 "Gazety
Warszawskiej". W tym okresie parokrotnie odwiedza Odessę i Warszawę.
Po powrocie z podróży pisarz
poróżnił się ostatecznie ze środowiskiem szlachty wołyńskiej i podjął
decyzję o przeniesieniu się do Warszawy (1881), gdzie przez trzy lata mieszkał
przy ulicy Mokotowskiej 48. Został redaktorem "Gazety Codziennej"
Leopolda Kronenberga (1859), podnosząc znaczenie pisma (co wyraziło się m.in.
kilkunastokrotnym wzrostem liczby prenumeratorów). Propagował kapitalistyczne
formy gospodarki rolniczej, inwestycje, uprzemysłowienie, rozwój kolei,
tworzenie zrzeszeń handlowo-finansowych. Odbywał dalsze podróże zagraniczne,
był w Belgii i Francji (dwukrotnie), Włoszech, Rosji (1858). Angażował się w
działalność polityczną emigracji i analizował możliwość wybuchu powstania
(opublikował w Paryżu broszurę Sprawa polska w r. 1861, 1861). Zgodnie z
nabytymi przed trzydziestu laty poglądami nie był zwolennikiem powstania,
starając się publikacjami w "Gazecie Polskiej" (1861 nastąpiła
zmiana nazwy z "Gazeta Codzienna") tonować atmosferę przedpowstańczą.
Został członkiem Delegacji Miejskiej.
Jednak jako zdecydowany krytyk
polityki margrabiego Wielopolskiego, a także mając opinię "człowieka
Kronenberga" (lidera stronnictwa Białych), pod koniec stycznia 1863 został
zmuszony do opuszczenia Warszawy. Wyjechał do Drezna.
W Dreźnie, od czasów rozbiorowych
jednym z głównych ośrodków polskiej emigracji, Kraszewski zajął się pomocą dla
szukających schronienia za granicą powstańców styczniowych. W pracy literackiej
skupił się na publicystyce politycznej, pod pseudonimem Bogdan Bolesławita
ogłosił szereg powieści o tematyce powstańczej. Utwory te zamknęły mu drogę
powrotną do Warszawy po upadku powstania, odbywał natomiast kolejne podróże po
Europie, w pierwszych latach emigracji szukając wsparcia dla sprawy
powstańczej, potem także dla kuracji i wypoczynku – obok klęsk narodowych
Kraszewski przeżywał niepowodzenia prywatne, problemy finansowe, długi zięcia i
syna Jana, deportację brata Lucjana do Rosji, zesłanie zięcia i wyjazd wraz z
nim córki Konstancji z dziećmi.
Jako doświadczony dziennikarz
podjął w 1865 pracę redaktora tworzonego we Lwowie pisma "Hasło".
Spotkał się z dużym zawodem – nie otrzymał zezwolenia na pobyt we Lwowie i został
zmuszony do współpracy na odległość, nie mógł też forsować swoich poglądów; dla
właścicieli pisma, lwowskich ziemian, "Hasło" miało być raczej forum
poglądów konserwatywnych, a nazwisko Kraszewskiego magnesem dla czytelników.
Ostatecznie nic z tych planów nie wyszło, "Hasło" upadło po pół
roku.
Mimo niepowodzenia we Lwowie
pisarz nadal planował osiedlenie się w Galicji. W 1866 został obywatelem
Krakowa, a wkrótce Austrii. Plany pozostania na stałe zostały podważone
obserwacjami poczynionymi w Galicji, które unaoczniły Kraszewskiemu siłę
konserwatyzmu. Wyrazem tego stała się klęska Kraszewskiego w staraniach o
katedrę literatury polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, które pisarz
przegrał z faworytem konserwatystów Stanisławem Tarnowskim, mimo iż konkurent
nie spełniał wymogów formalnych. Po kolejnym niepowodzeniu – fiasku planów
kupna krakowskiego "Czasu" (który niebawem stał się czołowym pismem
konserwatystów, a potem stańczyków) – Kraszewski założył w 1868 własną
drukarnię w Dreźnie. Nie był to dobry interes, już w 1871 został zmuszony do
odsprzedania drukarni ze stratą finansową; skutkiem przedsięwzięcia pozostało
obywatelstwo saskie, które w 1871 przeszło na Obywatelstwo Rzeszy Niemieckiej.
Od roku 1873 poświęca się
wyłącznie pracy literackiej. Parokrotnie w okresie drezdeńskim odwiedzał
Galicję i Poznańskie, w r. 1879 podczas jubileuszu pięćdziesięciolecia pracy
literackiej entuzjastycznie przyjmowany w Krakowie, w r. 1882 we Lwowie założył
"Macierz Polską". W r. 1883 aresztowany w Berlinie pod zarzutem
działalności wywiadowczej na rzecz Francji (Kraszewski finansował z własnych
pieniędzy sieć wywiadowczą z pobudek patriotycznych. W uznaniu zasług prezydent
Francji, marszałek Mac Mahon, chciał nadać Kraszewskiemu Krzyż Komandorski
Legii Honorowej). Na procesie w Lipsku został skazany na 3 i pół roku więzienia
w twierdzy w Magdeburgu. Z powodu choroby płuc w 1885 roku został wypuszczony
za kaucją. Wyjechał do Szwajcarii, a później do San Remo. Umarł w Genewie,
został pochowany w krypcie zasłużonych na Skałce w Krakowie.
Twórczość:
W licznych utworach zawarł obraz
współczesnego mu społeczeństwa oraz naszej narodowej przeszłości. W
powieściopisarstwie Kraszewskiego wyróżnić można trzy okresy: młodzieńczy
(1830–1838), wołyńsko-warszawski (1838–1863) i okres drezdeński (od 1863). Po
cyklu powieści współczesnych i ludowych ostatni okres twórczości obfitował w
powieści historyczne, dotyczące zarówno czasów starożytnych ("Rzym za Nerona"),
XV wieku ("Krzyżacy 1410"), wieku XVIII (trylogia saska oraz
późniejsze "Saskie ostatki"), jak i innych, np. "Sto
diabłów", "Macocha", "Warszawa 1794". Niezwykle
płodny, zadziwiający ogromem swych prac, Kraszewski napisał i wydał około 600
tomów, nie licząc w tym pracy redakcyjnej, mnóstwa artykułów w czasopismach i
olbrzymiej korespondencji prywatnej. Najważniejszym działem twórczości
Kraszewskiego są powieści, w ciągu 57 lat napisał ich 232, w tym 144 powieści
społecznych, obyczajowych i ludowych, 88 historycznych. Stał się w nich
wychowawcą narodowym we wszelkich kierunkach pracy oświatowej, naukowej i społecznej,
reformatorem powieści polskiej przez nadanie jej oryginalnych cech, swoiste
przetworzenie wzorów obcych, wprowadzenie różnorodności motywów, odtworzenie
całokształtu życia polskiego na podstawie materiału opartego na obserwacji,
oraz przez podniesienie jej na wysoki nieraz poziom artyzmu; dziełami swymi
wpłynął Kraszewski wydatnie na współczesny mu rozwój polskiej twórczości
powieściowej i na jej późniejszy rozkwit, od Sienkiewicza aż po czasy ostatnie,
gdy po przejściowym niedocenianiu zalet artystycznych twórczości Kraszewskiego,
popularność pisarza wchodzi w okres renesansu.
Działalność literacka:
W innych dziedzinach działalności
pisarskiej nie ma już Kraszewski tego znaczenia, co na polu powieści, i tu
jednak wyrasta nieraz ponad przeciętność. Spośród lirycznych utworów
Kraszewskiego ("Poezje" 1838, II. wyd. 1843, III. wyd. 1887) niektóre
pozostają popularne po dziś dzień, na przykład powszechnie znany wiersz
"Dziad i baba". Za najlepszy utwór poetycki Kraszewskiego uchodzą
"Hymny boleści" (1851) o bardzo pięknej formie. Najobszerniejszy
poemat, trylogia epiczna "Anafielas" (1840–1846) na tle dziejów Litwy,
w swoim czasie ceniony, dziś już zapomniany. Z utworów dramatycznych
wysoką wartość mają tak zwane komedie kontuszowe, m.in. "Miód
kasztelański" (1860), a zwłaszcza "Panie Kochanku" (1867).
Bardzo rozległą była działalność Kraszewskiego na polu krytyki literackiej i
artystycznej, wiele tym sprawom poświęca miejsca w swych artykułach i rozprawach
w czasopismach, i w kilku oddzielnie wydanych tomach. Niektóre z jego prac
historyczno-literackich były pierwszymi poważnymi opracowaniami danych
zagadnień, m.in. dał obszerne studia o Syrokomli (1863) i o Krasickim (1879).
Zasłużył się też jako wydawca tekstów, m.in. listów Zygmunta Krasińskiego
(1882–1883), pism Kazimierza Brodzińskiego (1874, 8 tomów), polskiego przekładu
dzieł Szekspira (1876). Sam Kraszewski tłumaczył "Boską komedię" Dantego
(znane tylko fragmenty) i parafrazował komedie Plauta (1887). Zajęcie się
Kraszewskiego współczesnym ruchem filozoficznym, zwłaszcza Heglem, poza kilkoma
rozprawami krytycznymi, odbiło się najwydatniej w niektórych jego powieściach.
Bardzo pokaźną i obfitą była praca Kraszewskiego w dziedzinie badań
historycznych, którym poświęcał się już od lat najwcześniejszych. Należy tu
wymienić prace z dziejów Litwy, dzieło pt. "Polska w czasie trzech
rozbiorów" (1873–1875, 3 t., nowe wyd. 1902–1904), oraz liczne wydania
źródeł. Z prac z historii sztuki należy przytoczyć "Sztukę u Słowian,
szczególniej w Polsce i Litwie przedchrześcijańskiej" (1860), jako
pierwszą poważniejszą próbę opracowania tego przedmiotu. Wiele cennych
spostrzeżeń z zakresu sztuki zawierają "Kartki z podróży 1858–1864" (1866),
"Księga druga" (1874) i niektóre powieści, np. "Sfinks".
Zamieszczone tu opisy zabytków włoskich stawiane są wyżej niż podobne opisy Józefa
Kremera. Wymienione wyżej dzieła należą właściwie do działu książek
podróżniczych, których Kraszewski napisał więcej – niejednokrotnie dając bardzo
artystyczne opisy zwiedzanych krajów – m.in. "Wspomnienia Wołynia, Polesia
i Litwy" (1840, 2 t., II. wyd. 1866), "Obrazy z życia i podróży"
(1842, 2 t.), "Wspomnienia Odessy i t. p." (1845–1846, 3 t.),
"Wieczory wołyńskie" (1859). Bardzo obszerną była redaktorska i
publicystyczna działalność Kraszewskiego: "Athenaeum", "Gazeta
Codzienna (Polska)", miesięcznik "Przegląd Europejski naukowy,
literacki i artystyczny" (1862–1863), lwowskie "Hasło" (1865),
poznański "Omnibus" (1869), drezdeński "Tydzień" (1870),
wreszcie "Rachunki" (1867–1870), które śmiałością poglądów zdobyły
sobie dużą poczytność. Kraszewskiego działał też jako pisarz dla dzieci, m.in.
"Bajeczki" (1882, IV. wyd. 1917) oraz autor piszący dla ludu
(planowane dwa tomiki z r. 1862, rozpoczęte wydawnictwo "Biblioteki
ludowej").
Wydania zbiorowe utworów Kraszewskiego:
Wydania zbiorowe: "Zbiór
powieści" (1872–1876, 102 t.); "Wybór pism" (1878, 15 t.);
"Wybór powieści" (1883, 80 t.) ; "Powieści
historyczne" (1876–1889, 78 t., parokrotnie przedrukowywane, ostatnio w
zmienionym wyborze i układzie, 1929–1930); "Wybór pism" (1884–1894,
10 t., najlepszy z dotychczasowych). Oddzielne, nowsze wydania w
"Bibliotece Narodowej" i w "Wielkiej Bibliotece".
Bibliografia Karola Estreichera (1887) i P. Chmielowskiego (1894). Podstawowa
monografia zbiorowa w "Książce jubileuszowej" (1880), monografia Piotra
Chmielowskiego (1888), studia Bronisława Chlebowskiego, Wiktora Hahna i wielu
innych
Kraszewski jako malarz i grafik:
Kraszewski jako malarz i grafik
był uczniem Bonawentury Dąbrowskiego w Wilnie, malował widoki akwarelowe,
rysował portrety, był też zręcznym akwaforcistą. Rysunki i akwarele
Kraszewskiego posiadają: Muzea Narodowe w Krakowie i Warszawie oraz Galeria
Mielżyńskich w Poznaniu, akwaforty Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w
Krakowie, Muzeum Wielkopolskie w Poznaniu i Pracownia-Muzeum J.I. Kraszewskiego
w Poznaniu.
|
|